Selçuklularda Eğitim & Öğretim Faaliyetleri
Selçuklularda eğitim sistemi oluşturulurken ilk Türk-İslam devletlerindeki eğitim öğretim sistemi rehber olarak alınmıştır. Selçuklularda eğitimin yapıldığı en yüksek müessese medreselerdi. Birtakım köklü medreseler Selçuklu öncesinde de mevcuttu ancak Selçuklu Devleti kurduğu medreselerle ve kaliteli eğitim öğretim faaliyetlerinin yürütülmesiyle beraber Sünni İslam dünyasının lideri konumuna gelmiştir.
Selçuklu dönemi öncesinde kurulan ve faaliyet gösteren bazı önemli medreselere göz atmakta fayda görüyorum. 3. Abdurrahman’ın Kurtuba’da kurduğu medresenin Avrupa’daki tıp okullarına örnek teşkil ettiğini biliyoruz. Fatımi Halifesinin kurduğu Kahire Medresesi çok önemli bir medreseydi, daha sonraları bu medrese Camiat’ül-Ezher yani Ezher Üniversitesi olarak anıldı. Selçuklu dönemi öncesi önemli medreselere örnek olarak, Gazne’de Gazneli Mahmut tarafından kurulan medreseyi ve Nişapur’da Sebuk Tekin’in oğlu tarafından kurulan medreseyi de gösterebiliriz.
Selçuklularda ilk medrese Tuğrul Bey tarafından Nişapur’da kuruldu. Yine Tuğrul Bey döneminde Tuğrul Bey’in veziri Am’idülmülk el-Kündüri tarafından Merv şehrine bir medrese kuruldu. Selçuklularda eğitim sistemi içerisinde eğitim kurumlarında ilk başlarda 1-2 ders veriliyordu.
Nizamiye Medreseleri
Selçuklu’da sultanlar tarafından önemli şehirlere önemli medreseler kurulmuştur ancak Selçuklu döneminde kurulan en önemli medreseler Nizâmülmülk‘ün kurduğu Nizamiye Medreseleridir. Bağdat Nizamiye Medresesi ise aralarında en bilinenleridir. Nizamiye Medreselerinin ilki Nişapur’da kurulmuştur. Bu medreseler ücretsiz medreselerdir, giderleri vakıflar tarafından karşılanmaktadır. Bu medreseler Selçuklularda Eğitim Sistemi nin önemli bir parçasıdır. Nizamiye Medreselerinin kuruluş amacı nedir?
– Fatımilerin çıkardığı Dai adındaki misyonerleri durdurmak.
– Ülkedeki ilmi seviyeyi yükseltmek.
– Devletin üst kademelerinde çalışacak kaliteli insanlar yetiştirmek.
Medreselerde Okutulan Dersler ve Önemli İlimler
Astronomi
Selçuklu dönemi öncesi İslam dünyasında 9 adet rasathane vardı yeni astronomi faaliyetleri Türk-İslam devletlerinde mevcuttu. İslam dünyasında ilk rasathane Abbasi Halifesi Memun tarafından Bağdat’ta açıldı. Selçuklu Devleti’nde ilk rasathane Melikşah tarafından Isfahan’da açılmıştır. Bu rasathanenin Ömer Hayyam, Vasıti, Muzaffet İzari gibi önemli çalışanları vardı. Bu kişiler önemli kişiler bu rasathanede görev yaptılar ve bu alimlerin çalışmaları sonucunda Melikşah döneminde Celali Takvimi oluşturuldu. Astronomi o dönemde önemliydi, özellikle sultanlar seferlerin zamanını ve yönünü bu astronomların vereceği zamana göre düzenlerlerdi. Bu bir nevi gelecek hakkında bilgi vermektir, bu nedenle Osmanlı’nın son zamanlarında astronomi gözden düştü ve yasaklandı bunun sebebi ise İslam ile ters düştüğü düşüncesidir.
Selçuklu Devleti’nden sonra Moğol Hanı Hülagü Han Meraga’da bir rasathane kurdu. İlhanlı hükümdarı Gazan Han Tebriz’de rasathane kurdu. Timur’un torunu Uluğ Bey Semerkant’ta bir rasathane açtı. 3. Murat zamanında İstanbul’da Osmanlı Rasathanesi açıldı. Selçuklu döneminde Beyhakî, Hazinî gibi meşhur astronomlar yetişti. Anadoludaki ilk rasathane ise Nurettin Cibril Bin Cacabey tarafından 1174 yılında Kırşehir’de açılmıştır. Rasathanelerde astronomlar önemli eserler yazmışlardır.
Tıp
Tıp alanında Selçuklu döneminde önemli Darüşşifalar inşa edilmiştir. Bu yapılar günümüz tıp fakülteleri gibi işlemektedir yani hem pratik ve teorik bilginin aynı yerde görüldüğü yapılardır. İslam tarihinde ilk hastanenin Hz. Muhammed döneminde varlığı bilinmekle birlikte sistematik ilk hastanenin 707 yılında Velid b. Abdülmelik tarafından Şam’da kurulduğu biliniyor. Bu hastaneler Selçuklu döneminde de varlıklarını sürdürmüşlerdir, hastanelerde iç organlara müdahale yapılabiliyordu. Avrupa’da kilise yasağından dolayı açık cerrahi operasyon yapılamazken İslam dünyası hastanelerinde bu mümkündü.
Selçuklu Devleti öncesinde de önemli İslam bölgesi başkentlerinde hastaneler mevcuttur. Abbasi Halifesi Harun Reşid döneminde Bağdat’ta büyük bir hastane açılmıştır. Yine Tabgaç Buğra Han döneminde Semerkant’ta hastane vardı, Rey şehrine de hastane açmışlardır ve Ebû Bekir er- Râzî burada hekimlik yapmıştır. Selçuklu Devleti’nde ilk hastane Nizâmülmülk tarfından Nişapur’da açılmıştır. Alparslan döneminde Bağdat’ta ve Tutuş’ta hastaneler yapılmıştır. Aynı zamanda hayır işlemek isteyen devlet adamları da hastaneler yaptırmışlardır. Selçuklu döneminde hemen hemen her şehirde hastanesi bulunan en önemli vakıf, Sultan Sencer‘in veziri olan Ahmet Kaşi’nin vakfıdır. Selçuklularda büyük şehirlerde büyük hastaneler olmakla birlikte seferlerde kullanılan seyyar hastaneler de mevcuttu yani seferlere katılan hekimler de vardı. Haçlı Seferleri ile beraber önemli kitapların Avrupa’ya taşındığı biliniyor ve bu eserler tercüme edildi böylece Salerno’da tıp okulu açıldı. Batı tıp konusunda Doğunun nimetlerinden faydalanmıştır diyebiliriz. Selçuklu hastaneleri yataklıdır ve cerrahi müdahale de yapılmaktadır.
Matematik
Matematik alanında Selçuklu döneminde basit aritmetik işlemler ve 1-2 bilinmeyenli denklemler çözülebiliyordu. Selçuklu döneminde yetişmiş olan ünlü matematikçiler ise Ömer Hayyam, Beyhakî, Muzaffer İşgüzari gibi isimlerdir. O dönemde bir alanda uzman olan ilim adamı tek alanla yetinmez diğer alanlarda da uzman olmaya çalışırdı. Anadolu Selçuklu Devleti’nde en önemli matematikçi ise İsmail b. İbrahim el Mardin-i’dir.
Coğrafya
Selçuklu döneminde bu alanda önemli gelişmeler kaydedildi, önemli bilginler yetişti. Örneğin Ebü’l-Fidâ ve Ebü’l-Fidâ’nın Beldelerin Takvimi isimli eseri çok meşhurdur. İkinci bir önemli isim Yâkût el-Hamavî, Mucemü’l-Büldân isimli eseri çok önemlidir. Bu eserler beldelerin coğrafyalarından bahseder.
Sibernetik
Selçuklu döneminde teknoloji ve makineleşme alanında gelişmeler yaşanmıştır. Örneğin Saat ile ilgili, abdest alma üzerinden mekanik ve robotik gelişmeler yaşanmıştır. Selçuklu döneminde diğer farklı alanlarda da mekanik aletler yapılmaktaydı. Selçuklu döneminin en önemli mekanik alimi sibernetik biliminin kurucusu olarak da bilinen El Cezeri‘dir. Kendi dönemi için büyük teknolojik buluşlar yapmıştır.
