Tolunoğulları Devleti

Tolunoğulları

Tolunoğulları Devleti’nin kurucusu Tolunoğlu Ahmed yani Ahmed bin Tolun‘dur. Bu devlet Mısır topraklarında kurulmuştur ve ilk Türk-İslam Devletleri arasında gösterilmektedir. Kurulduğu tarih olarak 868 yılı kabul edilmiştir. Ayrıca bu devletin 868-905 yılları arasında 37 yıllık bir ömrü olduğu kabul edilmektedir. Şimdi gelin bu devletin nasıl ortaya çıktığına ve yaşananlara bir göz atalım.

Devletin kurucusu olarak bilinen Ahmed 835 yılında dünyaya gelmiştir, Samerra şehrinde iyi bir eğitim alarak yetişmiştir. Ahmed’in babası Tolun, halifenin özel kuvvetler komutanlığını yapan güçlü bir isimdir. Ahmed’in babası Tolun 855 yılında vefat eder. Babası vefat ettiğinde Ahmed henüz 20 yaşındadır. Ancak genç yaşına rağmen babasından gelen güçlü soy ve aldığı iyi eğitim sebebiyle babasının görevine yani halifenin özel kuvvetler komutanlığına verilir.

Yeni görevinden kısa sürede sıkılan ve kanı kaynayan Ahmed halifeden kendisini sınır şehirlerinden birine vali olarak gönderilmesini istemiştir. Bu talebi halife tarafından kabul görmüştür ve kendisi Tarsus‘a vali olarak görevlendirilmiştir. Tolunoğlu Ahmed 856 yılından 863 yılına kadar yaklaşık 7 yıl boyunca Tarsus’ta valilik görevi yapmıştır. Ayrıca bu görev sırasında da çok başarılı olmuş ve bölge halkı tarafından da sevilmiştir. Tolunoğlu Ahmed bu görevi esnasında özellikle iki işe girişmiştir. İlk olarak dönemin ilim adamlarının çoğunu Tarsus’a toplamıştır. İkinci olarak ise devamlı olarak Bizans ile savaşlar gerçekleştirmiştir ve başarılı da olmuştur.

863 Yılında Tolunoğlu Ahmed Tarsus’tan halifenin yanına dönmüştür. Yaptığı başarılı işler neticesinde kendisinin hilafet merkezinde değeri artmış, kendisine halife tarafından bir cariye verilmiştir ayrıca babasının eski görevi de yine kendisine verilmiştir. Bu olaylar gerçekleştiği sırada Ahmed’in dul kalan annesi dönemin önemli komutanlarından olan Bayık Bey ile evlenmiştir. Ayrıca Tolunoğlu Ahmed de güçlü komutanlardan olan Yarcuh et-Turki‘nin kızı ile evlenmiştir. Ahmed’in Yarcuh et-Turki’nin kızından Abbas isimli bir oğlu, halifenin verdiği zenci cariyeden ise Humareveyh isimli bir oğlu olmuştur.

Tolunoğlu Ahmed Mısır’a Gidiyor

Dönemin önemli komutanlarından olan ve ayrıca Ahmed’in üvey babası olan Bayık Bey merkezden uzaklaştırılmak için 868 yılında Mısır’a vali olarak görevlendirilmiştir. Ancak Bayık Bey bu göreve kendisi gitmemiş olup yerine naip olarak Ahmed’i göndermiştir. Ahmed bu olay sonucunda 868 yılında Mısır’a ordu valisi olarak gidebilmiştir ve Tolunoğulları Devleti‘nin temelini atmıştır. Mısır tarih boyunca önemli bir yer ve bölge olmuştur. Nil’in beslediği verimli tarım alanları ve Akdeniz ticareti Mısır’ı kendi başına bir devlet gibi güçlü kılmıştır. Dolayısıyla bu bölgeye atanan valilere hiçbir zaman hem ekonomik güç hem de askeri güç bir arada verilmemiştir. Sebebi ise çok açıktır, buraya atanan güçlü bir vali merkezden bağımsızlığını ilan edebilir.

Tolunoğlu Ahmed Mısır’a geldiğinde Mısır’ın yönetiminden sorumlu dört farklı teşkilat vardı. Ahmed ilk olarak bu teşkilatların gücünü kendinde toplama işiyle başladı. Bizzat kendi üzerine alamasa da en azından kendi adamlarını bu teşkilatların başına geçirdi ve tek gücü elinde toplamayı başardı. Bunu yaparken nasıl oldu da başarılı oldu diye bakacak olursak üç sebep sayabiliriz. İlk olarak arkasındaki isim Bayık Bey çok güçlü bir isimdir. İkinci olarak 20.000 kişilik ordusu tamamen seçme Türk askerlerden oluşmaktaydı. Üçüncü olarak ise kendi ileri görüşlülüğünü söyleyebiliriz.

Tolunoğlu Ahmed 870 Yılında Suriye bölgesindeki valinin isyanını bastırmakla görevlendirilmiştir. Ancak Ahmed emrindeki 40.000 kişilik orduyla bu görevi yapamayacağını bildirmiş ve ordusunun 100.000 kişiye çıkarılması için halifeden izin istemiştir ve izin alınmıştır. Halifeden bu iznin alınması Tolunoğulları Devleti‘nin oluşumu için büyük önem arz etmektedir. Çünkü Ahmed bu isyanı bitirdikten ve Mısır’a döndükten sonra bu orduyu dağıtmamıştır. Tolunoğlu Ahmed emrindeki 100.000 kişilik ordu için Katai şehrini tesis etmiştir ve orduyu buraya yerleştirmiştir. Ayrıca bu şehre bir saray yaptırmış ve idare merkezini bu şehre taşımıştır. Ek bilgi olarak bu şehre yaptırılan Tolunoğlu Camii İslam dünyasındaki ilk minareli camii olmuştur.

Tolunoğlu Camii

Tolunoğulları Devleti Bağımsız Oluyor

870 Yılında Bayık Bey öldürülür ve dolayısıyla Ahmed’in naipliği düşer. Bu sefer Mısır’a Ahmed’in kayınpederi olan Yarcuh et-Turki görevlendirilir. Yarcuh et-Turki de Mısır’a kendisi gitmez ve halihazırda Mısır’da bulunan damadı Tolunoğlu Ahmed’i naibi olarak görevlendirir. Ancak Yarcuh et-Turki de Ahmed’den gelen Mısır vergilerini tam olarak halifeye teslim etmeyince 872 yılında öldürülmüştür. Dolayısıyla Tolunoğlu Ahmed’in naipliği tekrar düşmüştür. Bu sefer halife Mısır’a kendi kardeşini vali olarak görevlendiriyor ancak bu duruma Ahmed karşı çıkıyor.

Tolunoğlu Ahmed 872 yılında 100.000 kişilik ordusuna seslenir ordusundan biat alır ve hilafet ile bağını koparır. Bu tarihten sonra tamamen halifeden bağımsız hareket eder. Hutbelerde kendi adını okutur, kendi adına para bastırır. Bazı kaynaklar daha da ileri giderek halifelik ilan ettiğini de aktarmaktadır. Bu duruma halife sesini çıkaramaz çünkü içeride isyanlarla uğraşmaktadır ve halen Türk komutanların etkisindedir.

Ahmed 877 yılında gözünü Suriye ve Hicaz bölgesine dikmiştir. 877’de Suriye üzerine sefere çıkan Tolunoğulları Suriye’yi ele geçirmiştir ancak Hicaz bölgesini alamamışlardır. Tolunoğlu Ahmed Anadolu üzerine çıktığı bir sefer sırasında oğlu Abbas babasına isyan ederek ve komutanların da desteğini alarak tahtı ele geçirmiştir. Ahmed Mısır’a döndüğünde yaklaşık 3 yıl kadar bu olayla uğraşmıştır. En sonunda Ahmed oğlu Abbas’ı yakalamıştır ancak öldürmemiştir, hapsetmiştir. Tolunoğlu Ahmed 880 yılında döneminin en değerli altın parası olan Toluni denilen parayı bastırmıştır. Ahmed 884 yılında yine bir Anadolu seferindeyken manda yoğurdundan hastalanmıştır ve Mayıs 884 yılında vefat etmiştir. Kaynaklarda Ahmed hastalandığında Müslümanların, Hristiyanların ve Yahudilerin Ahmed’in iyileşmesi için beraber dua ettikleri aktarılmaktadır.

Tolunoğulları

Humareveyh Dönemi Tolunoğulları Devleti

Tolunoğlu Ahmed’in vefatıyla beraber arkasında üç oğlu kalmıştır; Abbas, Humareveyh ve üç yaşındaki Şeyban. Komutanlar Abbas’ı hapisten çıkarıp tahta geçirmek istememişlerdir çünkü en başında Abbas’ı hapse koyanlar bu komutanlardır. Dolayısıyla komutanlar işbirliği ile Humareveyh’i başa geçirmişlerdir. Humareveyh Tolunoğulları Devleti’nin başına geçtiğinde 20 yaşındaydı ve ilk işi Abbas’ı öldürtmek olmuştur.

Halifenin kardeşi olan Muvaffak, Humareveyh’i güçsüz görerek Tolunoğulları’nın üzerine askeri bir saldırıda bulunmuştur ancak ordu halen Ahmed’in bıraktığı ordudur ve güçlüdür. Dolayısıyla bu saldırı başarısız olmuştur. Muvaffak bu sefer de diplomatik olarak yanaşmayı düşünmüştür ve halifeye bir mektup yazdırmıştır. Bu mektupta halife Tolunoğulları’nın elinde bulunan mevcut toprakların 30 yıllığına Humareveyh’e ve çocuklarına bırakıldığını bildirmektedir. Humareveyh ise İslam dünyasında meşruluk kazanmak için bu teklifi kabul ediyor. Ardından Abbasi halifesini kabul ediyor ve tekrar halifeye bağlanıyor. Bağımsız olan Tolunoğulları Devleti adeta yeniden Abbasi vassalı konumuna geliyor.

Ayrıca yine Humareveyh döneminde devletin hazinesi resmen halifeye doğru boşaltılıyor. Humareveyh 12 yaşındaki kızını 38 yaşındaki halifeye nikahlıyor ve çok zengin bir çeyiz düzüp devasa bir kervanla halifeye yolluyor. Bu da yetmiyor kendi döneminin ve önceki dönemlerin ödenmeyen vergilerini de halifeye gönderiyor. Resmen Abbasi valisi konumuna geliyor. Humareveyh’in bu yaptıkları içeride bir öfkeye dönüşüyor ve 896 yılı bir gece yarısı yatağında başı kesilerek öldürülüyor.

896-905 Yılları arasında Humareveyh’in iki oğlu başa geçiyor ancak kalıcı olamıyorlar ve devletin yıkılışını önleyemiyorlar. Komutanların da tek tek taraf değiştirmesiyle ordu dağılıyor. Sonuç olarak 905 Yılında Tolunoğulları Devleti yıkılıyor.