Erzurum Kongresi Nedir? Neden Toplanmıştır?
Erzurum Kongresi; Milli Mücadele dönemi içerisinde 23 Temmuz ile 7 Ağustos 1919 tarihleri arasında Erzurum’da gerçekleştirilen kongredir. Bu şehir İran ve Kafkas bölgelerine gitmek isteyenlerin güzergahı üzerinde olup Doğu Anadolu’nun da merkezindedir. Dolayısıyla tarihin pek çok döneminde önemli bir askeri üs olmuştur.
Erzurum Kongresi, Vilayat-ı Şarkiyye Müdafaa-ı Hukuk-ı Milliye Cemiyeti ile Trabzon Muhafaza-ı Hukuk-ı Milliye Cemiyeti ve Kars Milli Şurası‘nın desteğiyle toplanmıştır. Böyle bir kongreye neden ihtiyaç duyuldu diye bakacak olursak; Mondros Ateşkes Antlaşması’nın 24. maddesi Vilayet-i Sitte yani altı Vilayet ile ilgiliydi. Bu vilayetler; Erzurum, Van, Bitlis, Harput, Diyarbakır, Sivas vilayetleriydi. Altı vilayetten herhangi birinde karışıklık çıkması durumunda İtilaf Devletleri işgal haklarını kullanabilirlerdi. Mondros Ateşkes Antlaşması’nın İngilizce metninde ise bu vilayetler The Six Armenian vilayets (Altı Ermeni Vilayeti) olarak geçmişti. Yani İtilaf Devletleri’nin amaçları belliydi, bu vilayetleri alıp bölgede bir Ermeni devleti kurmak. Bunun engellenmesi için bir an önce müdahale edilmesi gerekmekteydi.
Bölgenin Ermenilere ve Rumlara verileceği söylentileri bu altı vilayette yaşayan halkın endişelenmesine yol açmıştır. Aynı zamanda bölgede Kazım Karabekir gibi güçlü bir ismin bulunması sayesinde de kongre çalışmaları hızlanmıştır. Mustafa Kemal Atatürk, Erzurum Kongresi’ne katılmak istemekteydi ancak saraydan gelen telgraf ile Mustafa Kemal’in görevine son verildi ve İstanbul’a çağırıldı. Mustafa Kemal Atatürk ise vatanı ve milleti parçalanma tehlikesinden kurtarmak ve milli mücadeleye devam etmek için Erzurum Valiliğine telgraf göndererek çok sevdiği askerlik görevinden istifa etmiştir. Bu olay Milli Mücadele’nin en kritik olaylarından birisidir. Mustafa Kemal görevinden istifa etmeyip İstanbul’a dönseydi yaktığı inkılap ateşi sönebilirdi. Bu olaydan sonra Kazım Karabekir’in Mustafa Kemal’e ”Ben ve kolordum emrinizdeyiz” demesi Mustafa Kemal’i rahatlatmıştır.
Mustafa Kemal Atatürk kongre hazırlıkları sırasında aldığı teklif ile Yürütme Kurulu Başkanı olarak çalışmalarına devam etmiştir. Kongre hazırlıkları tamamlanmış ve 23 Temmuz 1919‘da Erzurum Kongresi toplanmıştır. Ağustos’ta çalışmalarına son veren kongre birkaç madde içeren bir tüzük hazırlayıp ilan etmiştir. Bu maddeler genel olarak Milli Mücadele’nin temel hedeflerini içermektedir.
Erzurum Kongresi Kararları, Maddeleri ve Sonuçları
1. Milli sınırlar içinde bulunan vatan parçaları bir bütündür, parçalanamaz.
2. Her türlü yabancı işgal ve müdahalesine karşı Osmanlı Hükümeti’nin iş yapamaz duruma gelmesi halinde millet topyekun kendini savunacak ve direnecektir.
3. Vatanı korumaya ve istiklali elde etmeye İstanbul Hükümeti muktedir olamadığı takdirde bu gayeyi gerçekleştirmek için geçici bir hükümet kurulacaktır.
4. Kuva-yı Milliye’yi tek kuvvet tanımak ve milli iradeyi hakim kılmak esastır.
5. Hristiyan azınlıklara siyasi hakimiyet ve sosyal dengemizi bozacak ayrıcalıklar verilemez.
6. Manda ve himaye kabul edilemez.
7. Milli meclisin derhal toplanmasını ve hükümet işlerinin meclis tarafından kontrol edilmesini sağlamak için çalışılacaktır.
Kongre ayrıca bu kararları uygulamak üzere bir Heyet-i Temsiliye seçmiştir. Bu kurulun üyeleri; Mustafa Kemal Paşa, Hüseyin Rauf Bey, İzzet Bey, Servet Bey, Raif Efendi, Sadullah Efendi, Bekir Sami Bey, Ahmet Feyzi Efendi, Hacı Musa Bey’ler olmuştur.
Erzurum Kongresi amacı, toplanışı ve niteliği bakımından bölgesel bir kongre olarak gözükmektedir. Ancak aldığı kararlar tüm ulusu ve milleti kapsadığı için alınan kararlar bakımından Ulusal bir kongredir. Kongreden böylesine net kararlar çıkmasında Mustafa Kemal’in etkisi olmuştur. Aynı zamanda bu kongre kurulacak yeni bir devletin habercisi olmuştur. Erzurum Kongresi, İstanbul Hükümeti ve İşgalci güçler tarafından endişeyle karşılanmıştır. Mustafa Kemal Atatürk 29 Ağustos’ta Erzurum’dan ayrılarak Sivas’a hareket etmiştir.