Nezaretler Ne Zaman Kuruldu?
Osmanlı Devleti’nde Nezaretler, genel olarak 2. Mahmut ve sonrası dönemde ortaya çıkmış kurumlardır. 2. Mahmut, meclisler haricinde Nezaretler kurarak sadrazamın yetkilerini bu nezaretler arasında paylaştırmıştır. Yönetim teşkilatında tıpkı Avrupa’daki gibi nezaretlerin kurulmasıyla beraber hükümetin yapısında da değişiklikler yaşanmıştır. Sadrazamın başkanlığında nazırlardan oluşan hükümet devletin en yüksek icra organı haline gelmiştir. Nezaret, bugünkü anlamıyla Bakanlık demektir. Osmanlı hükümetini oluşturan nezaretleri (Bakanlıkları) tek tek göreceğiz.
Evkaf-ı Hümayun Nezareti
Evkaf Nazırlığı olarak da bilinen Evkaf-ı Hümayun Nezareti, vakıflardan sorumlu olan nezarettir. 2. Mahmut döneminde 1826 yılında yapılan bir düzenlemeyle daha önceleri bağımsız olan, mütevellilerin elinde bulunan veya Darphane-i Amire Nezareti’ne bağlı olan vakıfların idaresi için Evkaf-ı Hümayun Nezareti kurulmuştur. Ardından da vakıflar bu nezarete bağlanmıştır. Ayrıca Mekke ve Medine’deki vakıflarla ilgilenmek üzere 1836 yılında Haremeyn-i Şerifeyn Evkaf-ı Nezareti kurulmuştur.
Dahiliye Nezareti
Dahiliye Nezareti, Osmanlı Devleti’nin iç işlerden sorumlu bakanlıktır. 2. Mahmut döneminde 1836 yılında Sadaret Kethüdalığı, Mülkiye Nezareti’ne dönüştürülmüştür. 1837’de bu nezaretin adı Dahiliye Nezareti olarak değiştirilmiştir. Ayrıca nezarete bağlı alt birimleri de oluşturulmuştur. 1838 yılında sadaret makamı ile Dahiliye Nezareti birleştirilmiştir. 1868 yılında ise bu sefer sadaret makamı ile Hariciye Nezareti birleşince, Dahiliye Nezareti tekrar ortaya çıkmıştır. Uzun lafın kısası Dahiliye Nezareti 1877 yılına kadar pek çok sefer kaldırılmış ve tekrar kurulmuştur.
Hariciye Nezareti
İkinci Mahmut döneminde 1836 yılında dış işleriyle ilgilenen Reisü’l-Küttaplık, Hariciye Nezareti‘ne dönüştürülmüştür. Dış ilişkilerle yakın irtibatlı ayrıca önemli belgelerin saklandığı bir yer olması dolayısıyla önemini devam ettiren Amedi Odası, aynı zamanda önemli bürokratların yetiştiği bir mektep haline gelmiştir. Sonraki süreçlerde oluşturulan Mezahib Odası da, önceleri Beylik Kaleminin yaptığı Gayr-i Müslimlerin kayıtlarını tutma görevini üstlenmiştir. Hariciye Matbuat Kaleminin görevi, yerli ve yabancı basının takibini sürdürmekti. Tabiiyet Kaleminin görevi ise yabancı uyruk iddiasında bulunanların gerçek uyruklarını tespit etmekti.
Hariciye Nezareti, dil bilen ve Avrupa’yı çok iyi tanıyan bürokratların yoğunlaştığı bir kurumdur. Tanzimat döneminde yapılan reformların çoğu Hariciye Nezareti öncülüğünde gerçekleşmiştir. Reform döneminin öne çıkan kurumu Hariciye Nezareti olmuştur. Dolayısıyla bu nezaret, sadrazamdan sonra gelen en önemli kurum olmuştur.
Maliye Nezareti
Maliye Nezareti, 2. Mahmut döneminde ortaya çıkan ve Osmanlı Devleti’nin mali işlerinden sorumlu olan nezarettir. 2. Mahmut, çoklu hazine sisteminden dolayı oluşan karmaşık yapıyı Maliye Nezareti ile çözmeyi düşünmüştür. 28 Şubat 1838 tarihinde Hazine-i Amire ile Mansure Hazinesi‘nin birleşmesiyle Maliye Nezareti ortaya çıkmıştır. Ancak padişahın özel hazinesi bu nezaretin sorumluluğuna verilmemiştir. Vakıflar ile darphanelerin tüm gelirleri bu nezarete verilmiştir. Bu nezaret tarafından müsadere uygulamaları kaldırılmıştır. Yine bu dönemde Mart ayı mali yılbaşı haline getirilmiştir. 1838’de yapılan bir düzenleme ile rüşvetin önlenmesi amacıyla tüm memurlar maaşa bağlanmıştır.
2. Mahmut’un ölümünden sonra 1839’da Maliye Nezareti kaldırılmıştır, Hazine-i Amire ve Hazine-i Mukataat Defterdarlıkları kurulmuştur. Tanzimat Fermanı ile beraber iltizam sistemi kaldırılmıştır, ayrıca taşraya Muhassıl-ı Emval denilen görevliler gönderilmiştir. 19 Ocak 1840 tarihinde Maliye Nezareti tekrar kurulmuştur. 1854 Yılından sonra sık sık alınan borçlar birikti ve bu borçlar 1875 yılında maliyenin iflas etmesiyle sonuçlandı.
Bahriye Nezareti
Bahriye Nezareti 1867’de kurulan ve Osmanlı Devleti’nde donanmadan sorumlu olan nezarettir. Devletin kuruluşundan 1867 yılına kadar üst derece yetkili sorumlu Kaptan-ı Derya idi. Ancak 1867 yılında Bahriye Nezareti kuruldu. İlk nazırı ise İsmail Hakkı Paşa olmuştur.
Ticaret Nezareti
Ticaret Nezareti, adından da belli olacağı üzere Osmanlı Devleti’nde 2. Mahmut döneminde kurulan ve ticaretten sorumlu olan nezarettir. Bu nezaretin ortaya çıkışından önce İstanbul’un erzak ihtiyacı, Akdeniz ve Karadeniz’deki iskelelerde mübayaacı denilen memurlar tarafından devletçe belirlenen fiyat üzerinden satın alınmaktaydı. Bu alınan erzakları dışarıya satmak yasaktı. Ancak, 2. Mahmut dönemiyle birlikte devletin ihtiyacı karşılandıktan sonra arta kalan erzağın satılmasına izin verildi ve tekel kaldırıldı. İstanbul’un erzak (Zahire) ihtiyacını karşılamak için Zahire Nezareti kuruldu.
24 Mayıs 1839 tarihinde ticaret, sanayi ve tarımı geliştirip yaygınlaştırmak için Zahire Nezareti geliştirilip, dönüştürtülerek Ticaret Nezareti kurulmuştur. 3 Temmuz 1839 tarihinde nezaret dahilinde yerli ve yabancı tüccarların birbirleriyle ve devletle olan davalarına bakmak amacıyla Mahkeme-i Ticaret kurulmuştur. Bu mahkemeler 1869 yılında Mahkeme-i Evvel ve Mahkeme-i Sani olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Bu mahkemelerde yerli tüccarlar mağduriyet yaşamışlardır çünkü yabancı tüccarlar genellikle ticaret kurallarını iyi bilen avukatlar tarafından savunulmuşlardır. Ticaret Nezareti esas kuruluş amacı olan ülkede ticaret, tarım ve sanayinin geliştirilmesiyle ilgili konularda yetersiz kalmıştır.
Ziraat ve Nafia Nezaretleri
Ziraat Nezareti tarım işleri için, Nafia Nezareti ise bayındırlık ve imar işleri için kurulmuştur. Bu iki nezaret de Ticaret Nezaretinden ayrılarak kurulmuş olsalar da pek kalıcı olamamışlardır. Kısa süreli olan bu iki nezaret tekrardan Ticaret Nezareti bünyesine bağlanmışlardır.
Harbiye Nezareti
Harbiye Nezareti, 2. Meşrutiyet sonrası kurulan ve Osmanlı Devleti’nin savaş gücünden sorumlu olan nezaretidir. Önceleri bu işlere bakan sorumlu Seraskerdi, ilk Harbiye Nazırı Ömer Rüştü Paşa olmuştur. Harbiye Nazırı olacak kişinin Paşa rütbesine sahip olması gerekmekteydi, Harbiye Nazırı sadece Kara Kuvvetleri’nden sorumluydu. En önemli Nezaretler arasındadır.
Deavi ve Adliye Nezaretleri
Deavi Nezareti 1836’da kurulan ve Osmanlı Devleti’nin protokol işlerinden sorumlu olan nezarettir. Devletin kuruluştan 1836 yılına kadar devam eden Çavuşbaşılık makamı Aralık 1836’da Deavi Nezareti‘ne dönüştürülmüştür.
Adliye Nezareti ise 30 Kasım 1875’de kurulan ve Osmanlı Devleti’nin Adalet işlerinden sorumlu olan nezarettir. Ardından da hükümette bir nazır ile temsil edilmeye başlanmıştır.
Sıhhiye Nezareti
Sıhhiye Nezareti 1915 yılında Karantina Nezareti ve Suhhiye-i Umumiye Meclisi’nin birleştirilmesiyle ortaya çıkan, Osmanlı Devleti’nin her türlü sağlık işlerinden sorumlu nezaretidir.