Selçuklularda Vezirlerin Durumu
Vezir, eski İran dilinde Vicir kökünden gelen bir kelimedir. Anlam olarak da yük yüklenen, ceremesini üstlenen anlamına gelmektedir. Vezirlik muhtemelen İslam tarihinde ve eski Türk geleneğinde vardı. İranlılar ve İslam’ın etkisiyle Selçuklular bu makam için Vezir kelimesini kullanmışlardır. Selçuklularda vezirler genellikle İran kökenli kimselerden oluşmaktaydı. Vezirlerin en temel görevi Divan-ı Ala‘ya yani yüce meclise başkanlık etmek ve hükümdar adına ülkeyi yönetmektir.
Selçuklu vezirlerinin yasama, yürütme ve yargı yetkisi vardır. Yani birilerini görevinden alabilir, idam ettirebilir. Vezir demek hükümdarın temsilcisi demektir bu yüzden vezirin gerek kıyafetleriyle gerek davranışlarıyla hükümdara yakışır olması gerekir. Vezir olmanın üç kriteri vardır. Birincisi vezir evladı olmak, ikincisi ise küttab sınıfından olmak, üçüncüsü ise Muti yani sadık ve itaatkar olmak. Yani ilim adamı olmak ve devlet yönetiminden anlamak. Hükümdar adına devleti yöneten vezir protokolde hükümdardan sonra gelen ilk kişidir. Vezirden sonra ise protokolde gelen ilk kişi Sahib-i Divan-ı İnşa‘dır. Bu görevli de vezir ülkede yokken onun yerine vekalet ederdi.
Vezirlerin de kullandıkları lakaplar ve unvanlar vardı. Hükümdarların kendi Hükümdarlık Alametleri & Sembolleri olduğu gibi benzer şekilde vezirlerin de alametleri ve sembolleri vardı. Vezirler de hilat giyerlerdi, bu hilat hükümdar tarafından verilirdi. Hilat bir çeşit kıymetli kaftandır, veren kişi üstündür alan kişi hilatı giyerse veren kişinin üstünlüğünü kabul etmiş demektir. Vezirler görev başına gelirken kılıç kuşanma töreni yapılırdı. Vezirin kendisine ait bir asası vardır bu asa Büyük Selçuklu Devleti’nde altından yapılmaktadır. Kendi adına nevbet yani ordu bandosunu 3 defa çaldırırdı. Vezirler dest adı verilen mindere oturmaktaydılar. Tıpkı hükümdar gibi vezirin de kendisine ait sarayı vardır. Vezirin de kendisine has sarığı vardır buna vezaret sarığı denir. Vezirlerin de çetr yani şemsiyeleri vardır. Vezirlik makamına gelen kişinin görevi azledildiğinde veya öldüğünde sona ererdi.
Vezirlerin Yetkileri ve Vezirlik
Hükümdarın hangi konularda yetkisi varsa vezirin de o konularda yetkileri vardır. Teşrii yani yasama yetkisi; Hükümdar adına kanun çıkarma yetkisi vardır. Vezirler ferman yazabilir, menşur da verebilirler.
İcrai yani yürütme yetkisi vardır çıkarılan yasaları uygulayabilir. Vezir Divan-ı Ala’nın başıdır en büyük divanı yönetmektedir. Divanda pek çok görevli vardır tüm bu görevlilerin başındaki görevli vezirdir.
Vezirin Mali yetkisi de vardır yani ülkenin gelir ve giderlerini hesaplar, vergilerin düzeyini vezir belirler. Gerekirse yeni vergiler koyabilir ve uygulayabilir.
Vezirin diğer bir önemli yetkisi Kazai yetkisidir yani yargı yetkisidir. Yargılama yapabilirler, Divan-ı Mezalim’e hükümdar başkanlık eder ancak hükümdar yoksa vezirler de Divan-ı Mezalim’e başkanlık yapabilir. Bu divanda çok önemli davalar görülürdü.
Vezirler hükümdar adına asker toplayabilir, nameler yazabilir. Savaşlarda vezirler hükümdarla beraber ordunun merkezinde bulunmaktadır. Herhangi bir yerde medrese, camii, köprü vs. yapılacaksa hükümdar adına bu işleri vezirler halleder.